Ses gruplarının kullanılması: Ses gruplarından bir dörtlü grup + beşli grup vaya beşli grup + dörtlü grup kombinasyonları kullanılarak makamlar elde edilir.
Kombinasyondaki ilk grubun ilk sesi makâmın karar sesidir. Çoğunlukla iki grubun birleşmesindeki ortak ses de güçlü sestir. Makamların meydana getirilmesine geçmeden önce bazı terimleri bilmemiz gerekir.
Makam nedir?: Türk müziğinde eserlerin ses dizilerini ve dizi özelliklerini; karar sesini, güçlü perdesini, donanımını, seyrini, yeden sesini tek kelime ile ifade eden terimdir. Kelime anlamı yer olmakla birlikte, sadece seslerin yerlerini göstermek yetmemiştir. Aynı yeri kullanan makamlar vardır. Melodi yapıları farklıdır.
Karar sesi: Bir eserin durak veya bitiş sesi, dizinin ilk sesidir. Örneğin, rast makâmının karar sesi rast (sol) sesidir.
Güçlü perdesi: Çoğunlukla iki grubun birleşmesindeki ortak ses güçlü sestir. Eser icra edilirken, bu ses çok kullanılır. Asma karar dediğimiz melodik yapı değişmesi bu seste olur.
Yeden: Durak perdesinden önceki sestir. Ancak her makamda böyle değildir. Bazen bu sesin diyezi de kullanılabilir.
Seyir: Bir dizinin icrasında melodiler oluşurken alt seslerden üst seslere çıkılıyor veya tersi veya her ikisi de uygulanıyor olabilir. Bazı makamların diğer özellikleri aynı olmasına rağmen bu kullanım farkı makâmı ortaya koyar. Bundan dolayı seyir terimini incelemekte fayda var. Seyir, üçe ayrılır:
Çıkıcı seyir: Dizinin karar sesinden başlayıp üst / tiz seslere çıkan melodi seyridir.
İnici seyir: Dizinin tiz karar sesinden veya daha tiz seslerden başlayarak karar sesine inen melodi seyrine denilir.
Çıkıcı inici seyir: Hem çıkıcı, hem de inici melodi özellikleri gösteren seyir şeklidir.
Makamların oluşturulması: Yukarda anlattığımız ses gruplarını çeşitli kombinasyonlarda kullanarak birbirinden farklı diziler elde ederiz. Elde ettiğimiz bu dizilerin karar seslerini değiştirebilir veya yapısal eklemeler yapabiliriz. İşte bu özelliklerine göre makâmı üç grupta inceleyebiliriz
1- Basit makamlar:
Yukarda bahsettiğimiz dörtlü ve beşli ses gruplarını aynen kullanan makamlardır. On üç adettir. Makamın güçlüsü iki grubun birleştiği ortak sestir. Bunlar: Çargâh, rast, uşşak, buselik, kürdi, hicaz, uzzal, hümayun, zirgüle, karcığar, hüseyni, suzinak ve neva makamlarıdır.
2- Şed (transpoze) makamlar:
Yukarıdaki on üç makâmın ve aşağıda anlatacağımız birleşik makamlardan üç adedinin karar sesinin başka seslere taşınması ile elde edilir. On altı adettir. Örneğin Çargâh makâmı çargâh ( do) sesi ile başlayan dizidir. Bu makâmı dört ses geriye götürüp Rast ( sol ) sesinden başlatırsak ve hiç bir özelliğini değiştirmezsek yeni bir makam elde etmiş oluruz.
Bu yeni makamda kullanılan Fa diyez 5 komadır ve mahur sesidir. Bu makâmın adı mahurdur. Aynı şekilde karar sesini acemaşiran ( fa ) sesine taşırsak, aynı özelliklerde fakat başka bir diziymiş gibi icra edeceğimiz bu maka da acemaşiran denilir. Bunlar:
2.1- Çargâh makâmının transpoze edilmesiyle elde edilen makamlar:
Acem aşîrân ve Mâhur.
2.2- Buselik makâmının transpoze edilmesiyle elde edilen makamlar:
Sultanîyegâh, Ruhnevaz ve Nihavend.
2.3- Kürdî makâmının transpoze edilmesiyle elde edilen makamlar:
Kürdîli hicazkâr, Ferahnüma ve Aşkefzâ
2.4- Zirgüle makâmının transpoze edilmesiyle elde dilen makamlar:
Şeddi araban, Araban, Sûzidil, Evcârâ, Hicazkâr ve Zirgüleli suzinak.
2.5- Rast makâmının transpoze edilmesiyle elde dilen makam:
2.6- Neveser makâmının transpoze edilmesiyle elde edilen makam:
Rengidil.
Birleşik makamlar:
Basit veya şed makamları 12 adet ses grubundan birini dizinin pes tarafına veya tiz tarafına ekleyerek elde edilen, yeni fakat 8 sesten fazla sesi olan makamlardır. Yukarda anlattığımız 12 adet ses grubundan başka ses grupları da kullanılır.
Bunlar: Hüzzâm, Segâh, Müstear, Maye, Ferahnâk, Nikrîz, Pençgâh, Zavil, Arazbar, Sabâ, Dügâh, Hüseynî aşiran, Hicaz aşiran, Buselik aşiran, Aşiran zemzeme, Irak, Eviç, Nestenigâr, Muhayyer sünbüle, Acem kürdî, Muhayyer kürdî, Beyâtî arabân, Ferahfezâ, gerdaniye, Gül’îzâr, Hisar bûselik, Şevk-efzâ, Şehnâz, Tahir buselik, Yegâh, Saba aşiran, Acem, Sümbüle, İsfahân, Hüzzamı cedid, Şevkidil, Nihavendi kebir, Nişabur, …
Tacettin Tınaz‘ın hazırladığı, Müzik Bilgisi Türk Müziği Eğitimi videosu:
Tacettin Tınaz‘ın hazırladığı, Makamların Karar Perdelerinin Türk ve Batı Müziğinde Transpoze Karşılıkları:
Size de olur mu, bilmem?
Bazen en oynak türküde, bazen de bir kânun, ud, klarnet taksiminde efkâr basar birden. Hepsinin ortak bir noktası vardır. O içimizi titreten, bazen coşturan, bazen söyleten, hatta bazen susturan makamlardır bizi bu hallere sokan. Bunu hissedenlerin bir ortak noktası daha vardır. Bu vatanın kültürel bereketinden nasibini almıştır hepsi.
Makamlar, örneğin Hüzzam makâmında dalar giderim hep. İçimi alıp götürür bilinmez bir yere. Bir de Hicaz‘da böyle olurum. Âşıklar makâmı Uşşak‘ta bir efkar basar beni ve ayrılık kokusu gelir burnuma nedensiz, tarif edemem.
Nihavend‘te bir nefes alır ve yüzümdeki gülümsemenin nedenini ararım aynanın karşısında. Rast‘ta tarif edemediğim bir coşku patlaması olur kanımda, vücudumda… Hele yanımda bir de dostum varsa, gereksiz bir kabadayılık yapar dilim, bedenim, kalemim.
Acem aşiran… Acemaşiran ruhumu ehlileştirmiştir hep. Buselik‘te naifliğin kitabını okumuş gibi hissederim. Kürdili hicazkar‘da sebepsiz bir hüzün çöker içime. Bunlar benim hissettiklerim elbette.
Açıklayamazsınız, nedeni niçini yoktur ve belki de en mutlu anınızda kuşatır sizi bir efkar ya da en mutsuz anınızda içinizdeki kederi söküp atar bir dost eşliğinde. Size de olur mu bilmem… Olur elbette. Eğer gözünüzü bu coğrafyada açmıysanız hayâta, kulağınıza bir Ezan sesi çalınmışsa; Rast’tan, Hicaz’dan, Saba‘dan, size de olur elbet.
Mustafa Kemâl‘in “Hayâtta mûsikî lâzım değildir, çünkü hayât mûsikîdir. Mûsikî ile ilgisi olmayan yaratıklar, insan değildir. Eğer söz konusu olan insan hayâtı ise, müzik kesinlikle vardır. “Mûsikî, hayâtın neş’esi, rûhu, sevinci ve her şeyidir.” sözlerinde olduğu gibi aslında hayâtın bir musiki, musikinin de bir hayât olduğunu anlayabilirsiniz…
Sitemde bulunan eserlerde kullanılmış olan makamların listesi ve sitemdeki makam uygulaması ile ilgili bilgi almak için Türk sanat müziği makamları sayfama bakabilirsiniz.
