Bir ses, dört ses, beş ses, yerinden ve transpoze nedir?

Batı müziğinde; yerinden, 1, 4 ve 5 ses kavramları yoktur.

Bu Türk müziği akord düzeniyle ve makamlarla ilgili bir kavramdır. İnsan sesleri; erkek, kadın ve çocuk sesi olmak üzere üçe ayrılır.

Erkek sesleri kendi içinde üçe ayrılır:

• Bas: En kalın erkek sesi
• Bariton: Orta ses
• Tenor: İnce ses

Kadın sesleri de kendi içinde üçe ayrılır:

• Kontralto: En kalın kadın sesi
• Mezzosoprano: Orta ses
• Soprano: İnce ses

Buradan da anlaşılıyor ki, her insanın ses tonu aynı değildir. Kadının ve erkeğin, okuduğu şarkıyı zorlanmadan, rahat bir şekilde söyleyebilmesi için, sesine uygun tondan çalmak gerekir. İşte bu şekilde; Türk müziğinde makam dizilerini, batı müziğinde majör – minör dizilerini değişik perdelerden icra etme olayına transpoze, Türk müziğinde ise göçürme denir.

Türk müziğindeki yerinden kavramı nedir?

Herhangi bir Türk müziği çalgısını (ud, keman, kanun vb.), akord ederken, batı müziğinin sabit Lâ sesini veren; diyapozon, akord düdüğü, akord aleti, org veya piyano’nun Lâ sesini, Türk müziği enstrümanlarının Re sesine eşitleriz.

Buna göre:

Bu şekilde çalgımızı akord ettik. Türk müziğinde, bu akord düzenine bolaheng yani yerinden akord düzeni denir. Bu akord düzenine göre; Hicaz, Uşşak, Buselik, Muhayyer, Karcığar gibi makamların durak – karar yani yerinden sesleri Lâ (dügah) perdesidir.

Durak veya Karar sesi demek: Makamın ya da şarkının bitiş sesi demektir ve şarkının tonunu belirler. Rast, Kürdilihicazkar, Suzinak gibi makamların durak ve karar sesleri yani yerinden sesleri Sol (Rast) perdesidir. Hüzzam ve Segâh makâmının karar yani yerinden sesi Si koma bemol perdesidir. Yani, yerinden Hicaz derken Lâ kararlı çalınır, Yerinde Rast derken Sol kararlı çalınır.

Yerinden bir ses nedir?

Yerinden bir ses, erkek ses tonudur. Yerinden Hicaz, Uşşak gibi makamların karar sesleri Lâ (dügah) perdesiydi. Erkek okuyucuya çalarken, bir ses aşağıdan (kalından = pesten) yani, Sol kararlı çalınır. Buna yerinden bir ses denir.

Yerinden dört ses nedir?

Yerinden dört ses koro ses tonudur. Erkek ve kadın ses tonları farklı oldugu için, değişik ses tonlarından çalınıyordu. Kadın ve erkeğin birlikte bulunduğu koro gurubuna, her iki cinsin de eserleri rahat icra etmeleri için yerinden dört ses aşağıdan çalınır. Meselâ; Lâ kararlı Hicaz makâmını koroya 4 ses aşağıdan Mi kararlı çalınır. Veya, Sol kararlı Rast makâmı 4 ses aşağıdan, Re kararlı çalınır Buna da yerinden dört ses denir.

Yerinden beş ses nedir?

Yerinden beş ses, kadın ses tonudur. Mesela; Lâ kararlı Hicaz makâmını kadın solist okuyacağı zaman, Re kararlı, yani beş ses aşağıdan (pesten) çalınır. Veya, Sol kararlı Rast makâmı Do kararlı çalınır. Yukarıda anlatılanlar genel kurallardır. Bunkarın istisnaları vardır. Meselâ; kadının da erkeğin de kalın, orta ve ince sesli olanları vardır. Bunlara kural dışı tonlardan çalınabilir.

İstisnalar:

Ses alanı 1 oktavı geçmeyen Türkü formundaki eserler, bu kuralların dışındaki tonlardan çalınır. Meselâ; Hicaz makâmındaki Sandalım geliyor varda, Maya dağdan kalkan kazlar gibi türküler, dar alanlı, çıkışsız türkülerdir. Bunlar erkeğe yerinden Lâ kararlı çalınır.

Ses alanı 1,5 oktav ve üstüne kadar çıkıp, genişleyen şarkı ve makamlar özel tonlardan çalınır. Meselâ; Yerinden Sol kararlı, inici bir seyire sahip olan Kürdülihicazkar makâmı, erkeğe kural olarak bir sesten Fa kararlı çalınması gerekirken, dört sesten yani; Re (Yegah) kararlı çalınır. Kadına 5 sesten Do kararlı çalınması gerekirken, yedi sesten Lâ (Dügah) kararlı çalınır.

Yine, yerinden Lâ (Dügah) kararlı Karcığar makâmı erkeğe bir sesten çalınması gerekirken, dört sesten Mi (Hüseyni aşiran ) kararlı çalınır. Erkeğe Hüzzam makâmı bir sesten Lâ kararlı çalınması gerekirken, 4 sesten #FA (Irak) perdesinden çalınır.

Batı müziğindeki karşılığı:

Batı müziği enstrumanları (Org, Piyano, Gitar vb.) ile şarkı söyleyecek kişiler, müzisyenlere meselâ; erkek Hicaz’ı Sol kararlı okuyorsa, batı müziğinde Re kararlı okuyacaktır. Türk müziğinin Sol sesi, batı müziğinin Re sesi ile aynıdır. Yine kadın Hicaz’ı Re kararlı okuyorsa, batı müziğinde karşılığı Lâ sesi dir. Bu tondan çalınıp okunacaktır. Yerinden ses düzeni, Türk müziğine mahsustur. Batı müziğinde böyle bir düzen yoktur. Kaynak: telsanatlari.com – Mahmut Uslan

Tacettin Tınaz‘ın hazırladığı Transpoze çarkı: