Türk halk müziğimizi, diğer ulusların halk müziklerinden ayıran bir başka önemli unsur da dildir. Dilin şivedeki söyleyiş değişiklikleriyle oluşmuş küçük kollarına ağız denir.
Lehçe: Bir dilin tarihi, siyasi sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan kolu.
Şive: Söyleyiş özelliği Ağız. Ağız kavramı, şive ile eşdeğer görülür.
Uzun hava türlerinde ağız özellikleri
- Hoyratlar ve Doğu – Güney Doğu Anadolu Ağızlar: Hoyrat, Doğu Güneydoğu Anadolu’da; Erzurum, Erzincan, Diyarbakır, Elazığ, Şanlıurfa ve Irak Türklerinin yaşadığı Kerkük’te çok yaygın olan uzun hava türüdür.
- Gurbet Havaları ve Ege Ağzı: Ege bölgesine has uzun hava türlerinin genel adı “gurbet havaları”dır. Gurbet, sıla özlemi, ayrılık gibi konuları işleyen bu türe, özellikle Teke Yöresi diye anılan bölgede rastlanır. Konuşma dili Ege ve Akdeniz bölgelerinin özelliğini göstermekle beraber, Burdurun da kendine özgü bir konuşma uslubu vardır.
- Bozlaklar ve Orta Anadolu Ağızları: İç Anadolu ve Güney Anadolu Toroslar’da yaygın olan ve Avşar, Türkmen oymaklarına ait olduğu bilinen bu türe verilen ad, ses vermek ve bağırmak anlamına gelen bozlamak kelimesinden gelmektedir. Bozlaklar Avşar ve Türkmen ağzıyla seslendirilirler.
- Mayalar ve Harput Ağzı: Mayalar doğu ve güneydoğu Anadolu’da yaygın olan bir uzun hava türüdür. Özellikle Erzurum, Harput, Eğin, Sivas, Diyarbakır, Erzincan’da mayalara rastlanılmaktadır.
- Barak Havaları ve Antep Barak Ağzı: Barak Türkmenlerine özgü bir uzun hava türüdür. Barak Türkmen köyleri Gaziantep Oğuzeli ilçesi ile Şanlıurfa’nın Akçakale ilçesi arasındadır. Özel uslup ve tavır özelliği arz eder. Kelimeleri peşpeşe, süratli okunarak ezgi üzerinde uzun ve devamlı gırtlak titreşimi ile tiz perdelerde fazlaca gezinti yapılır.
- Malatya Arguvan Ağzı: Malatya iline bağlı Arguvan ilçesi ve bu ilçeye bağlı bazı köylerde icra edilen yöresel bir ağızdır. Bu ezgilere bağlama sazı ve tezenesiz çalım şekli olan pençe yada şelpe adı verilen teknikle icra edilir. Konuları sevdâ, gurbet, ölüm, ayrılık, hasret yoksulluktur.
- Çamşıhı ağzı: Çamşıhı, Divrik’e bağlı bir köydür. Buraya ait mahalli ağız olup, Malatya – Arguvan ağzı ile yakınlık arzeder.
Kırık hava türlerinde ağız örnekleri
- Acem (Azerbaycan) Azeri ağzı: Azeri türkülerimizde kullanılan ağız özelliği, Doğu Oguzca (Kuzey ve Güney Azerbaycan lehçesi) olarak karşımıza çıkmaktadır.
- Bar ağzı: Erzurum ve yöresi müzik ve oyun folklorunda bir tür adı da olan “bar” kelimesi, bar oynarken söylenen türkülerde ağız özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır.
- Karadeniz ağzı: Karadeniz türküleri, özellikle söz unsurunun öne çıkmasıyla dikkat çekicidir.
- Rumeli ağzı: Rumeli ağzının hakim olduğu türkülerde, mısra aralarında “yar aman”, “bre” gibi kelimelere rastlanır. Yörede sıkca kullanılan sözcükler. Açan (madem), çaylemek (ağlamak), daylemek (sağlamak), erkes (herkes), hurmak (vurmak), macır (muhacir), urumeli (Rumeli), Sülman (Süleyman), oş (hoş)
Kaynak: kulturturizm.gov.tr