Klâsik Türk müziği, saz eseri formlarından, Peşrev formu hakkında.
İçindekiler
Peşrev Formu
Saz eserlerinde, en büyük form peşrev’dir. Türk Mûsıkîsinde, Fasıl adı verilen takımda, ilk olarak dâimâ Peşrev icrâ edilir. Klâsik Fasıl; Peşrev, Beste, Ağır Semai, Şarkı, Yürük Semai ve Saz Semaisi olarak sıralanır.
Peşrev formu, genellikle dört haneden meydana gelir. Her hanenin sonunda, “Teslim” adı verilen bir bölüm bulunur. Peşrevler, büyük usûllerle yapılmışlardır.
Eski bazı peşrevlerin, üç haneli olduğu görülmüştür. Ancak bu tür peşrevler, tutulmamış ve terk edilmiştir. Ayrıca, teslimi olmayan peşrevlere de rastlanılmıştır. Teslimi bulunmayan peşrevlerin ilk haneleri, teslim yerine çalınmış olup, bu tür de, üç haneli peşrevler gibi, ilgi toplamamıştır.
Bir hânenin sonunda, teslime geçilecek yerde “Güçlü” bulunur. Teslim ise, makâmın bitişi olduğundan, “Durak” perdesi ile son bulur. Şu hâlde, peşrevlerde dikkat edilmesi gereken kısımları üç bölümde inceleyebiliriz:
Peşrevlerde hâne
Peşrevler, dört haneli olarak yapılır. Birinci hane, makama giriştir. Makam dizisinin seslerinde dolaşıldıktan sonra, teslim hanesine geçilir. Teslim hanesinde, makam dizisinin sesleri kullanılarak, durak – karar yapılır.
İkinci hanede ise, yakın makam dizilerine geçkiler yapılır. Tekrar teslim çalınarak, üçüncü haneye geçilir. Üçüncü hanede, asıl makam dizisinin dışına çıkılarak, değişik ses ve diziler kullanılır. Bu kısma “Meyan” adı verilir.
Meyan’da genellikle, tiz seslerde dolaşılır. Tekrar teslim hanesi çalınarak, dördüncü haneye geçilir. Dördüncü hane, asıl makam seslerine dönüşü sağladığı gibi, değişik geçkiler de yapılabilir. Bu bölüm sonunda da, teslim hanesi çalınarak peşrev tamamlanmış olur.
Teslim
Peşrevlerde teslim haneleri, genellikle serbest yapılır. Hemen hemen, peşrevlerin en güzel bölümünü teşkil eder. Teslim haneleri, bestekâr tarafından özenle yapılmış nağmelerden oluşur. Parlak ve canlı bölümlerdir.
Usûl
Peşrevler çoğunlukla, büyük usûllerle ölçülmüşlerdir. Devr-i Kebir usûlü, en fazla kullanılan usûldür. 28 zamanlı Devr-i Kebir usûlü yazılırken, 4/4 lük olarak bölümlere ayrılır. Usûl tamamlanınca, iki çizgiyle usûlün bittiği belirtilir. Çok az sayıda Sofyan usûlü ile de bestelenmiş peşrevler vardır.
Dört hâne ve teslimleri tamam olarak çalınan peşrevler, genellikle müstakil çalınan saz eserlerinde ve konserlerde olur. Peşrevler, dört haneli ve usullerinin büyük olmaları nedeniyle, oldukça uzundurlar.
Bu nedenle, belirli süresi olan bir fasıl, bir koro veya bir solistin programından önce, peşrevin sadece birinci hanesi çalınır, buna teslim eklenerek, giriş tamamlanır. Sonra programa geçilir.