Şarkı formunun ön plana çıkması ve fasıl icralarında yer alması ve bunun yanında sarayın yüzünü Batı’ya çevirmesiyle beraber, sarayda fazla ilgi göremeyen fasıl müziği, halkın icralarıyla varlığını devam ettirmiştir. 20. yy başlarında açılmaya başlanan gazinoların yanında, evlerde de “ev fasılları” olarak icra edilmiştir. Fakat bu dönemden itibaren daha çok eğlence amaçlı icra edilen fasılın, repertuarı 20. yy boyunca, şarkı formundaki değişimlere paralel olarak da şekil değiştirmiştir.
19. yy’a kadar Peşrev, Kâr, Beste, Ağır Semai, Yürük Semai ve Saz semaisi formlarının sıralanmasıyla icra edilen fasıl icrasına, şarkı formunun da katılmasıyla beraber, yavaş yavaş beste, kâr, semai gibi büyük formlar unutulmaya başlanmış ve faslın yapısı kadar, fasıl icrası da değişerek ve farklı bazı özellikler kazanmış ve klasik fasıl icralarında olmayan bazı kurallar oluşmaya başlamış ve bu kurallar da bugün dinlediğimiz fasıl icrasının özelliklerini meydana getirmiştir.
Bugün, Osmanlı zamanında icra edilen klasik fasıl icrasının özellikleriyle ilgili bilgileri sadece yazılı kaynaklardan edinebilmekteyiz. Fakat bu kaynaklardan faslın yapısı dışında, icra özellikleriyle ilgili fazla bilgiye ulaşmak mümkün olmamaktadır. Bu sebeple yakın zamana ait bilgilere bugün hayatta olan hanende ve sazendeler vesilesiyle ulaşabilmekteyiz.
Fasıl grubundaki sanatçılar, gruptaki görevlerine göre özel bazı isimlerle anılırlar. Bir fasıl heyetinde enstrüman çalan kişilere sazende, eserleri okuyan kişilere ise hanende adı verilir. Fasıl icra edilirken, o faslı yöneten kişi hanendelerden biri ise; o kişi serhanende veya başhanende adı ile anılır; Sazendelerin başında ise sersazende veya başsazende adıyla anılan şefleri bulunur.
Hanendeler ellerinde her zaman bir zilli def veya bir daire bulundururlar ki bu enstrüman fasıl heyetinde kullanılan ritim sazlarıdır. Özellikle başhanende, elindeki zilli def ile faslı yönetir, icra sırasında hangi eserin söyleneceğini, hangi şarkıya, nasıl ve ne zaman geçileceğini, elindeki zilli defle yaptığı bazı küçük jestler, işaretler ve bazı hareketlerle gruptaki hanende ve sazendelere haber verir.
Eser seçimi
Fasıl icrasında bir önemli konu da eser seçimidir. Elli yıldır fasıl yapan gerek sazende, gerekse hanende birçok müzisyen, repertuarın fasıl icrası sırasında belirlendiğini söylemişlerdir. Türk müziğindeki her şarkı, fasıl icrasında yer alamaz. Gerek usul, gerekse melodi açısından fasıl icrasına uygun şarkılar seçilmelidir. Günümüzde bu şarkılara “fasıl şarkısı” olarak adlandırılır ve bir fasıl icrasında, bu şarkılar seslendirilir.
Fasıl icrasına Peşrev formundaki bir eserle girilir. Ağır Aksak usulünde Şarkı formunda birkaç eserin ardından Sengin Semai, Aksak, Curcuna gibi daha yürük usûllerde şarkılar okunur ve en son yine aynı makamda bir saz semaisi veya sirto ya da oyun havası ile bitirilir. Fasıl icraları, bulunulan yere ve özellikle de müzisyenlerin repertuar bilgilerine göre uzun süre icra edilebilir.
Fasıl icrasının karakteristiği olan devamlılığını bozmamak adına, icra sırasında hanendelerin ve sazendelerin dinlenebilmeleri için arada 20 – 25 dakika sürebilen Taksimler yapılır. Yine aynı şekilde arada gazel de okunabilmektedir. Bu doğaçlamalarda, gerek hanende, gerekse sazende, sazıyla ve sesiyle tüm hünerlerini gösterir.
Fasıl repertuarı ve eserlerinin seçiminde ardı ardına gelecek uygun fasıl şarkılarını sıralamak önemlidir. Fasıl icrası ağır eserlerle başlar, bu eserlerin ardından her biri bir öncekinden daha yürük sayılabilecek şarkılarla devam eder ve hızlı bir sözsüz eserle sona erer.
Örneğin, Peşrev formu ağır usullerde bestelenir. Fasıl bu eserle başlar ve ardından ağır aksak (10/8), yani Peşrev formuna göre biraz daha yürük ama yine ağır olabilecek bir eser okunur. Sırasıyla 6/4’lük Sengin Semai, 9/8’lik Aksak ve 10/16’lık curcuna usullerinde gittikçe daha da yürük mertebe veya usullerde eserler okunur ve en son Saz Semaisi gibi sözsüz bir eserle veya sirto gibi çok daha yürük eserle fasıl sona erdirilir.
Aranağme
Bir konser icrasında şarkıları tek tek okumak, aranağmeleri çalmak ve varsa bir koda çalıp bitirmek ve sonra başka bir şarkıya başlamak icra açısından rahat olmasına rağmen, fasıl icrasını farklı kılan ve en büyük özelliğini oluşturan nokta, şarkıların arasındaki geçişleri sağlamaktır. Bir fasıl icrasında en önemli özellik devamlılık ve beraber söylemenin getirdiği coşkudur.
Fasılda eserler hiç ara verilmeden birbiri ardına belli aranağmeler ve bazı bağlantı ölçüleriyle başlanarak okunur ve bu icra sazende ve hanendelerin repertuar genişliğine göre devam eder. Bu yüzden, bir fasıl icrasında geçişler, şarkıların birbirine bağlantıları ve şarkıların fasıl coşkusuna ve icra karakterine uygun olmaları gerekmektedir. Bu geçişler, fasıl icrasının devamlılığını sağlamak ve icraya fasıl karakterini kazandırmak için önemlidir. Fakat belli kurallara göre yapılmaktadırlar.
En önemli kurallardan bir tanesi, Şarkı formunda bir eserden diğerine geçerken arada mutlaka bir aranağme çalınmasıdır. Fasılda okunan eserlerin genellikle kendi aranağmeleri kullanıldığı gibi, aranağmesi olmayan eserlerde de geçişlerde çalınmak üzere bestelenmiş beylik aranağmeleri bulunmaktadır. Bazı fasıl icralarında bazı eserlerin geçişlerinde aranağme kullanılmadan direk geçilir fakat icrada özellikle aranağme kullanılması tercih edilir.
Fasıl icrasında aranağmenin çalınmasının icra bütünlüğündeki önemini, Nurettin Çelik şu şekilde anlatmıştır:
“(…)Aranağme bitmeden başka bir şarkıya geçilmez, kaide odur. (…) her şarkının aranağmesi var, onları mutlaka okumak gerekir. Mesela kullanılan tek bir aranağme oluyor, hepsinde kullanıyorlar, öyle olmaz. Kendi aranağmelerini kullanmak gerekir (…) tabii yoksa aranağmeleri, onlara uygun aranağmeler var, onları üzerine monte ediyorum. (…) mutlaka aranağme kullanıyorum. Merve Eken Küçükaksoy – Kaynak: musikidergisi.net