Şarkı Nedir?

Türk sanat müziği formlarından, şarkı formu hakkında.

Şarkı Formu

Türk müziğinde, küçük usûllerle ölçülen, sözlü, terennümsüz, dört haneli eserlere, “Şarkı” adı verilir.

Genellikle dört mısralık güftelerden meydana gelen şarkılar, dört hâne olarak bestelenir.

1. hane, “Zemin” adını alır. Bu hane, esas makam dizisinin seslerinin gösterildiği bölüm olup, şarkılarda, giriş bölümünü teşkil eder.
2. hane, “Nakarat” adını alır. Bu kısımda genellikle, yakın makam dizilerine geçkiler bulunur. Nakaratların bitiş kısmında, adını taşıdığı makam dizisinin sesleri ile, karar bulunur.
3. hane, “Meyan” adını alır. Meyan’da, esas makam dizilerinde dolaşıldığı kadar, genellikle tiz perdelerde dolaşılır ve geçkiler yapılır.
4. hane ise, ikinci satır melodisi ile, dördüncü satırın okunmasından ibâret olup, nakarat adını taşır.

Türk müziğinde; Peşrev, Kâr, Beste, Ağır semâî, Şarkı, Yürük semâî ve Saz semâîsi‘nden meydana gelen fasıllara, “Takım” adı verilir. Türk müziğinde bir makâmın kabul edilebilmesi için, bu şekilde bir takım oluşması şarttır.
Kaynak: anadolu.edu.tr

Şarkılarda Yapı

Dört mısralı şarkıların, her satırı, bir hâneyi teşkil eder. Her satır çoğunlukla, birer defa bestelenir ve ikişer defa okunur. Bu satırların sonunda, dolaplar bulunur.

İkinci ve dördüncü hanelerin (satırların) besteleri, aynıdır. Bâzen de, her satır veya bazı satırlar, ikişer defa bestelenirler. Bu durumda, ilgili satır okunur. Bitiminde, aynı sözler, yeni bir melodi ile tekrar edilir ve doğrudan bir sonraki satıra bağlantı yapılarak geçilir.

Klâsik Tarzda Bestelenmiş, Her Satırı Bir Defa Olan Şarkı Formu

Birinci satırda, esas makama giriş yapılır. Zemin mısraı okunarak, sonra dolap kısmında karar sesine inilir. Başa dönülerek, aynı satır tekrarlanır. Ancak, bu defa sona gelindiğinde, birinci dolap yerine, ikinci dolap okunarak, ikinci mısraya (satıra) geçilir. Nakarata geçiş sesi, genellikle güçlü sesi ile gösterilir.

Nakarat, ilk satır gibi, iki defa tekrar edilir. Satır sonundaki dolap hanesinin birinci bölümünde, güçlü sesi ile satırın başına dönüleceği belirtilir.
Dolabın ikinci bölümü ise, makâmın ana sesleri ile inilen, karar sesinin bulunduğu bölümdür. Karar sesinin burada bulunmasının sebebi, şarkıların nakarat sonlarında bitmesindendir.

Meyan bölümüne geçiş ise, bu durak sesinin gösterilmesiyle olur. Genellikle tiz seslerle meyanı yapılan şarkılarda, ikinci defa tekrar, tiz durak sesinin dönüş bölümünde gösterilmesiyle olur. İkinci defa meyanın okunmasıyla, güçlü sesi gösterilerek nakarata geçilir.

Dördüncü hâne ise, ikinci satır melodisinin tekrarıdır. Şarkının bitişi, nakaratın sonunda bulunan bitiş sesi (durak) iledir.

Günümüzde şarkılar, genellikle klâsik tarzın dışında, serbest bir anlayışla bestelenmektedir. Bu tarz şarkılara, fantezi eserler adı verilmektedir.

Zemin hanesi bir defa bestelendiği gibi, iki ayrı melodi ile, iki defa bestelenebilir. Veya, yalnızca meyan kısmı iki defa bestelenmiş şarkılar da bulunmaktadır.

Şarkı formu, çok işlenmiş ve en sevilen beste tarzıdır. Küçük usûllerle yazılmış olmalarına karşılık, serbest, usûlsüz bölümleri olan şarkılar da pek çoktur.

Şarkılarda Usûl

Şarkılar, dâimâ küçük usûllerle ölçülmüşlerdir. Her ne kadar 15 zamanlıya kadar küçük usûller varsa da, şarkılar çoğunlukla 10 zamanlıya kadar olan usûllerle ölçülmüşlerdir.

Şarkılar, küçük usûllerle ölçüldüğü için, beste ve semailere oranla, etkileri daha başkadır. Usûllerinin küçük olmaları gereği, daha ritmik ve hareketli bir yapıya sâhip olmalarının yanısıra, beste ve semailer kadar ağırbaşlı, hatta onlardan daha ağır yapılı şarkılara da rastlanır.