Âşık edebiyatının bu şiir türüne, Divan edebiyatının murabba ve şarkı gibi şiir şekillerinin karşılığıdır denebilir. Divanlar, aruzun en gür sesli vezni olan ve “divan vezni” adı verilen (fâ’ilâtün – fâ’ilâtün – fâ’ilâtûn – fâ’ilün) kalıbı ile söylenir. Önce halk şiirinden divan şiirine, sonra divan şiirinden yeniden halk şiirine yansımıştır. Genellikle âşık şairler tarafından kafiye ve biçim açısından gazel şeklinde söylenmiştir.
Muhammes’e, müseddes’e ve şarkıya benzeyen şekilleri olduğu gibi, müstezadlara benzetilerek (fâ’ilâtün – fâ’ilâtün) kalıbına göre düzenlenmiş “ziyade”li ve “ayak”lı divanlar da vardır. En yaygın şekli murabba gibi olanlarıdır.
Türk mûsikîsi yönünden, kendine özgü bir beste şeklidir. Özentisiz, şarkı formuna benzeyen, biraz halk mûsikîsindeki uzun havaları hatırlatan bölümleri bulunan, bazıları olağanüstü güzellikte bestelerdir.
Bununla birlikte daha sade, kısa, her mısraı aynı melodik cümlelerle söylenen divanlar da vardır. Tanınmış büyük bestekârlarımızın zaman zaman başvurduğu bir beste türüdür. Bunlardan sözleri Bayburtlu Zihnî’ye, bestesi Nevres Paşa‘ya ait olan şehnaz makamındaki ünlü divan, klâsik divan formuna tamamen uygunluk gösterir.
Sözleri Rızâ Tevfik Bölükbaşı‘ya ait oları Suphi Ziya Özbekkan‘ın hicaz divanı değişik bir komposizyon tekniği taşımakla birlikte, bu formun gereklerine uygunluk gösteren değerli bir örnektir. Elimizde bulunan divanların en güzeli, sözleri şair Dertli’ye ait olan, bestekârı bilinmeyen muhayyer makamındaki anonim bestedir.
Divanlar genellikle hicaz, muhayyer, gerdaniye ve şehnaz gibi makamlardan; nim sofyan, sofyan, daha az olarak da, düyek usûlü ile bestelenmişlerdir.
Beste tekniği ise şöyledir; Esere önce bir sazpayı ile girilir. Bunu şiirin ilk mısraı izler. Bu kompozisyon her bendden sonra tekrarlar. Daha sonra resitatif (ritimsiz) okunan bölümler gelir.
Divanların beste tekniğini, klâsik mûsikîmizin kurallarına göre değerlendirmemek gerekir. Âşık mûsikîsi eserleri daha çok halk mûsikîsi ifadesi taşıdığı için, kesin bir denge unsuru aramak doğru değildir.
Nitekim daha sonra bestelenmiş ve bestekârı bilinen divanlar arasında bu açıdan çok fark vardır. Adını bilmediğimiz bu sanatkârlar, sanatın hür ilhamları içinde rahatça hereket ederek içlerinden geldiği gibi, bu dar kalıpların arasına sıkışmadan söylemek istediklerini kolayca söylemişlerdir.
Böyle olmakla birlikte, yine de aranağmelerle sözlü bölümleri teşkil eden her beytin mısraları arasında bir denge unsuru, bilinçli bir kompozisyon düşüncesinin izleri vardır. Kaynak: guzelsanatlar.gov.tr