Yerinden, Bir Ses, Dört Ses, Beş Ses Ve Transpoze Nedir?

Türk müziğinde kullanılan, ses tonları ve değiştirmeleri (Transpoze) hakkında.

Batı müziğinde; yerinden, 1, 4 ve 5 ses kavramları yoktur. Bu, Türk müziği akord düzeniyle ve makamlarla ilgili bir kavramdır. İnsan sesleri; erkek, kadın ve çocuk sesi olmak üzere üçe ayrılır.

Erkek sesleri, kendi İçinde üçe ayrılır

1. Bas: En kalın erkek sesi
2. Bariton: Orta ses
3. Tenor: İnce ses

Kadın sesleri de, kendi İçinde üçe ayrılır

1. Kontralto: En kalın kadın sesi
2. Mezzosoprano: Orta ses
3. Soprano: İnce ses

Buradan da anlaşılıyor ki, her insanın ses tonu aynı değildir. Kadının ve erkeğin, okuduğu şarkıyı zorlanmadan, rahat bir şekilde söyleyebilmesi için, sesine uygun tondan çalmak gerekir.

İşte bu şekilde; Türk müziğinde makam dizilerini, batı müziğinde majör – minör dizilerini değişik perdelerden icrâ etme olayına transpoze, Türk müziğinde ise göçürme denir.

Türk müziğindeki, yerinden kavramı nedir?

Herhangi bir Türk müziği çalgısını (ud, keman, kanun vb.), akord ederken, batı müziğinin sabit Lâ sesini veren; diyapozon, akord düdüğü, akord aleti, org veya piyano’nun Lâ sesini, Türk müziği enstrümanlarının, Re sesine eşitleriz.

Buna göre

Bu şekilde çalgımızı akord ettik. Türk müziğinde, bu akord düzenine, bolaheng yâni yerinden akord düzeni denir. Bu akord düzenine göre; Hicaz, Uşşak, Buselik, Muhayyer, Karcığar gibi makamların durak – karar yâni, yerinden sesleri Lâ (dügah) perdesidir.

Durak veya Karar sesi demek: Makamın ya da şarkının, bitiş sesi demektir ve şarkının tonunu belirler. Rast, Kürdili hicazkar, Suzinak gibi makamların durak ve karar sesleri, yâni yerinden sesleri, Sol (Rast) perdesidir. Hüzzam ve Segâh makâmının karar, yâni yerinden sesi, Si koma bemol perdesidir. Yâni, yerinden Hicaz derken, Lâ kararlı çalınır, Yerinde Rast derken, Sol kararlı çalınır.

Yerinden bir ses nedir?

Yerinden bir ses, erkek ses tonudur. Yerinden Hicaz, Uşşak gibi makamların karar sesleri, Lâ (dügah) perdesiydi. Erkek okuyucuya çalarken, bir ses aşağıdan (kalından = pesten) yani, Sol kararlı çalınır. Buna, yerinden bir ses denir.

Yerinden dört ses nedir?

Yerinden dört ses, koro ses tonudur. Erkek ve kadın ses tonları farklı oldugu için, değişik ses tonlarından çalınıyordu. Kadın ve erkeğin birlikte bulunduğu koro gurubuna, her iki cinsin de, eserleri rahat icrâ etmeleri için, yerinden dört ses aşağıdan çalınır.

Meselâ; Lâ kararlı Hicaz makâmını koroya, 4 ses aşağıdan Mi kararlı çalınır. Veya, Sol kararlı Rast makâmı, 4 ses aşağıdan, Re kararlı çalınır Buna da, yerinden dört ses denir.

Yerinden beş ses nedir?

Yerinden beş ses, kadın ses tonudur. Meselâ; Lâ kararlı Hicaz makâmını, kadın solist okuyacağı zaman, Re kararlı, yâni beş ses aşağıdan (pesten) çalınır. Veya, Sol kararlı Rast makâmı, Do kararlı çalınır.

Yukarıda anlatılanlar genel kurallardır. Bunkarın istisnâları vardır. Meselâ; kadının da, erkeğin de kalın, orta ve ince sesli olanları vardır. Bunlara, kural dışı tonlardan çalınabilir.

İstisnâlar

Ses alanı, 1 oktavı geçmeyen Türkü formundaki eserler, bu kuralların dışındaki tonlardan çalınır. Meselâ; Hicaz makâmındaki, Sandalım geliyor varda, Maya dağdan kalkan kazlar gibi türküler, dar alanlı, çıkışsız türkülerdir. Bunlar erkeğe, yerinden Lâ kararlı çalınır.

Ses alanı, 1,5 oktav ve üstüne kadar çıkıp, genişleyen şarkı ve makamlar, özel tonlardan çalınır.

Meselâ; Yerinden Sol kararlı, inici bir seyire sâhip olan Kürdili hicazkar makâmı, erkeğe kural olarak, bir sesten Fa kararlı çalınması gerekirken, dört sesten yani; Re (Yegah) kararlı çalınır. Kadına, 5 sesten Do kararlı çalınması gerekirken, yedi sesten Lâ (Dügah) kararlı çalınır.

Yine, yerinden Lâ (Dügah) kararlı Karcığar makâmı, erkeğe bir sesten çalınması gerekirken, dört sesten Mi (Hüseyni aşiran ) kararlı çalınır. Erkeğe Hüzzam makâmı, bir sesten Lâ kararlı çalınması gerekirken, 4 sesten #FA (Irak) perdesinden çalınır.

Batı müziğindeki karşılığı

Batı müziği enstrumanları (Org, Piyano, Gitar vb.) ile şarkı söyleyecek kişiler, meselâ erkek Hicaz’ı, Sol kararlı okuyorsa, batı müziğinde, Re kararlı okuyacaktır.

Türk müziğinin Sol sesi, batı müziğinin Re sesi ile aynıdır. Yine kadın, Hicaz’ı Re kararlı okuyorsa, batı müziğinde karşılığı Lâ sesi dir. Bu tondan çalınıp okunacaktır. Yerinden ses düzeni, Türk müziğine mahsustur. Batı müziğinde böyle bir düzen yoktur.
Mahmut Uslan
Kaynak: telsanatlari.com

Tacettin Tınaz’ın hazırladığı, Transpoze çarkı